“Ulysses” của James Joyce: Một Ngày Phiêu Du Trong Mê Cung Tâm Trí Và Đô Thị Dublin

Trong hành trình khám phá những tác phẩm kinh điển đã định hình nền văn học thế giới, sau những đại diện ưu tú từ Nga và Pháp, hôm nay chúng ta sẽ đối mặt với một tượng đài của văn học Ireland và của cả chủ nghĩa hiện đại: “Ulysses“ của James Joyce. Được vinh danh trong danh sách “100 tiểu thuyết tiếng Anh hay nhất thế kỷ 20” (20th Century’s Greatest Hits: 100 English-Language Books of Fiction), “Ulysses” không chỉ là một cuốn tiểu thuyết, mà là một cuộc cách mạng trong nghệ thuật tự sự, một thử thách cho độc giả nhưng cũng là một trải nghiệm văn chương vô cùng độc đáo và sâu sắc.

1. James Joyce – Kiến Trúc Sư Của Ngôn Từ Và “Ulysses”, Đỉnh Cao Của Chủ Nghĩa Hiện Đại

James Joyce (1882-1941) là một trong những nhà văn Ireland có ảnh hưởng nhất thế kỷ 20. Ông nổi tiếng với bút pháp văn chương mang tính tiên phong, đặc biệt là việc sử dụng kỹ thuật “dòng ý thức” (stream of consciousness) và ngôn ngữ đầy tính thử nghiệm. Dublin, thành phố quê hương ông, luôn là một nỗi ám ảnh và là bối cảnh trung tâm trong hầu hết các tác phẩm của Joyce.

“Ulysses”, xuất bản lần đầu năm 1922, được coi là kiệt tác lớn nhất của Joyce và là một trong những tác phẩm quan trọng nhất của văn học hiện đại. Với cấu trúc phức tạp, sự uyên bác trong việc sử dụng ngôn ngữ và vô số các điển cố văn hóa, lịch sử, “Ulysses” đã tạo nên một chuẩn mực mới cho nghệ thuật tiểu thuyết.

2. “Ulysses”: Một Ngày (16/06/1904) Ở Dublin – Hành Trình Phiêu U Qua Lăng Kính Hiện Đại

Bề ngoài, cốt truyện của “Ulysses” có vẻ đơn giản: tác phẩm ghi lại những sự kiện, suy nghĩ, cảm xúc và những cuộc gặp gỡ của một vài nhân vật chính trong một ngày duy nhất tại Dublin – ngày 16 tháng 6 năm 1904 (ngày nay được gọi là Bloomsday, theo tên nhân vật Leopold Bloom). Tuy nhiên, ẩn sau sự đơn giản đó là một cấu trúc đồ sộ, phức tạp, được xây dựng song hành một cách tinh vi với trường ca “Odyssey” của Homer.

• Leopold Bloom: Một người đàn ông Do Thái làm nghề quảng cáo ở Dublin, nhân vật trung tâm, hiện thân cho Odysseus hiện đại. Chúng ta theo chân Bloom trong hành trình thường nhật của ông qua các đường phố, quán rượu, tòa soạn báo, thư viện, bệnh viện phụ sản, nhà thổ và cả những suy tư miên man trong tâm trí ông về người vợ không chung thủy Molly, về đứa con trai đã mất Rudy.
• Stephen Dedalus: Một nhà thơ trẻ, trí thức (nhân vật chính trong tác phẩm trước đó của Joyce, “A Portrait of the Artist as a Young Man”). Stephen lang thang khắp Dublin, vật lộn với những trăn trở về nghệ thuật, tôn giáo, gia đình và bản sắc Ireland. Anh mang hình bóng của Telemachus, người con trai đang tìm kiếm cha.
• Molly Bloom (Marion): Vợ của Leopold Bloom, một ca sĩ. Dù chỉ xuất hiện trực tiếp qua dòng độc thoại nội tâm cuối cùng, Molly lại là một nhân vật vô cùng mạnh mẽ, đại diện cho sự nữ tính, nhục cảm và ký ức, tương ứng với Penelope trong “Odyssey”.

Cuốn tiểu thuyết không tập trung vào một cốt truyện tuyến tính với những biến cố kịch tính bên ngoài, mà chủ yếu khám phá thế giới nội tâm phong phú, hỗn độn và đầy bất ngờ của các nhân vật.

3. Những Hành Trình Nội Tâm: Cuộc Sống Thường Nhật Dưới Kính Hiển Vi Của Joyce

“Ulysses” là một cuộc thám hiểm vào chiều sâu tâm thức con người hiện đại, qua ba nhân vật chính với những dòng chảy ý thức riêng biệt:

• Leopold Bloom – Người hùng của đời thường: Bloom không phải là một anh hùng sử thi theo kiểu truyền thống. Anh là một người đàn ông trung niên bình thường, có những suy nghĩ đời thường, những ham muốn, nỗi lo âu và cả những khoảnh khắc hài hước, nhân ái. Qua Bloom, Joyce tôn vinh vẻ đẹp và sự phức tạp của cuộc sống thường nhật, biến những điều nhỏ nhặt thành chất liệu cho một thiên sử thi hiện đại. Hành trình của Bloom qua Dublin là hành trình tìm kiếm sự kết nối và ý nghĩa trong một thế giới đô thị xa lạ.
• Stephen Dedalus – Người nghệ sĩ đi tìm bản ngã: Stephen mang gánh nặng của một trí thức trẻ, bị giằng xé giữa những ràng buộc của tôn giáo, gia đình, chủ nghĩa dân tộc Ireland và khát vọng tự do sáng tạo nghệ thuật. Anh tìm kiếm một “người cha tinh thần” và cố gắng định hình con đường nghệ thuật của riêng mình giữa những hoài nghi và cô đơn.
• Molly Bloom – Dòng chảy của ký ức và nhục cảm: Chương cuối cùng của “Ulysses”, với dòng độc thoại nội tâm không dấu chấm câu của Molly, là một trong những thành tựu văn chương độc đáo nhất. Nó phơi bày một cách trần trụi và mạnh mẽ dòng suy nghĩ, ký ức, khát khao và những cảm xúc phức tạp của một người phụ nữ, tạo nên một bức chân dung đa chiều về tình yêu, hôn nhân và bản năng.

4. Những Chủ Đề Cốt Lõi: Khám Phá Con Người Hiện Đại Giữa Lòng Đô Thị Mê Cung

“Ulysses” không chỉ là một bức tranh về Dublin mà còn là một cuộc khảo sát sâu rộng về những vấn đề của con người hiện đại:

• Dòng ý thức và sự phức tạp của thế giới nội tâm: Đây là chủ đề trung tâm và cũng là đóng góp lớn nhất của Joyce. Tác phẩm cho thấy tâm trí con người không vận hành một cách tuyến tính, logic mà là một dòng chảy liên tục của suy nghĩ, cảm xúc, ký ức, liên tưởng, đứt quãng và chồng chéo.
• Sự xa lạ, cô đơn và hành trình tìm kiếm kết nối: Các nhân vật chính, dù sống giữa thành phố đông đúc, đều mang trong mình cảm giác cô đơn, xa lạ. Bloom tìm kiếm sự đồng cảm, Stephen tìm kiếm sự thấu hiểu, và cuộc gặp gỡ ngắn ngủi giữa họ là một tia hy vọng mong manh về sự kết nối giữa người với người.
• Thân phận con người trong cuộc sống đời thường: Joyce nâng tầm những chi tiết, sự kiện bình thường nhất trong một ngày của các nhân vật lên thành những biểu tượng, những chiêm nghiệm về kiếp người, về tình yêu, sự mất mát, sự phản bội, và khát vọng sống.
• Dublin – Một nhân vật trung tâm, một vũ trụ thu nhỏ: Thành phố Dublin hiện lên vô cùng sống động, chi tiết qua từng con phố, quán rượu, công trình kiến trúc. Nó không chỉ là bối cảnh mà còn là một nhân vật, định hình và phản chiếu số phận, tâm trạng của các nhân vật.
• Ngôn ngữ, nghệ thuật và sự sáng tạo: Là một nghệ sĩ, Stephen Dedalus (và cả Joyce qua tác phẩm) không ngừng trăn trở về vai trò của ngôn ngữ, nghệ thuật trong việc nắm bắt và diễn tả hiện thực cũng như đời sống nội tâm. “Ulysses” tự nó là một thử nghiệm táo bạo về giới hạn của ngôn từ.
• Bản sắc Ireland và di sản văn hóa: Tác phẩm cũng ngầm chứa những suy tư về bản sắc dân tộc Ireland, mối quan hệ với Anh, với Công giáo và với di sản văn hóa Hy Lạp cổ đại qua cấu trúc phỏng theo “Odyssey”.

5. Cuộc Cách Mạng Văn Chương Của James Joyce Trong “Ulysses”

“Ulysses” không chỉ là một tác phẩm đồ sộ về dung lượng, nó thực sự là một cuộc cách mạng, một sự kiện làm thay đổi sâu sắc bộ mặt của nghệ thuật tiểu thuyết trong thế kỷ 20. James Joyce đã táo bạo phá vỡ những giới hạn cũ, thử nghiệm những hình thức và nội dung hoàn toàn mới, tạo nên một tác phẩm mang tính tiên phong với những đổi mới then chốt sau:

• Kỹ thuật dòng ý thức (Stream of Consciousness): Joyce được xem là bậc thầy khi đưa người đọc thâm nhập trực tiếp vào dòng chảy tâm trí phức tạp, liên tục biến đổi của nhân vật, không qua sự can thiệp hay sàng lọc của người kể chuyện. Kỹ thuật này tái hiện một cách chân thực và trần trụi hoạt động của ý thức với những suy nghĩ, cảm xúc, ký ức vụn vỡ và những liên tưởng bất chợt, từ đó mở ra những tầng sâu tâm lý mới mẻ mà văn học trước đó ít khai phá.
• Sự đa dạng đáng kinh ngạc trong văn phong và cấu trúc chương hồi: Mỗi chương trong “Ulysses” là một màn trình diễn kỹ thuật và một thử nghiệm nghệ thuật độc đáo. Joyce sử dụng vô số phong cách văn chương khác nhau, từ lối tự sự truyền thống, hình thức kịch bản sân khấu đầy ảo giác, cấu trúc hỏi-đáp giáo lý, nhại văn, đến việc mô phỏng tinh tế ngôn ngữ báo chí hay cấu trúc âm nhạc. Sự biến hóa không ngừng này minh chứng cho khả năng sáng tạo vô biên của Joyce, tạo nên sự phong phú nhưng cũng là một thử thách đầy thú vị cho người đọc.
• Tính liên văn bản (Intertextuality) và sự uyên bác: ác phẩm tựa như một mê cung của những điển cố, trích dẫn và ám chỉ tinh vi đến vô số tác phẩm văn học kinh điển (đặc biệt là “Odyssey” của Homer), cùng với kiến thức về lịch sử, triết học, thần thoại, tôn giáo. Sự uyên bác này dệt nên nhiều tầng lớp ý nghĩa, kết nối câu chuyện của một ngày bình thường ở Dublin với di sản văn hóa vĩ đại của nhân loại, mời gọi sự khám phá và diễn giải không ngừng từ phía độc giả.
• Phá vỡ triệt để các quy ước tự sự truyền thống của tiểu thuyết: Với “Ulysses”, Joyce đã mạnh dạn từ bỏ cốt truyện tuyến tính, mạch lạc và lối kể chuyện toàn tri của tiểu thuyết thế kỷ 19. Thay vào đó, ông tập trung vào việc nắm bắt những khoảnh khắc vụn vặt của đời thường, tính ngẫu nhiên của các sự kiện và đặc biệt là dòng chảy bất định, khó đoán của tâm thức, qua đó tái hiện hiện thực không phải như nó vốn có, mà như nó được cảm nhận và khúc xạ qua lăng kính chủ quan, đa mảnh của ý thức cá nhân.

Những đổi mới mang tính cách mạng này không chỉ khẳng định vị thế độc tôn của James Joyce trong văn học hiện đại mà còn mở ra những chân trời mới cho sự phát triển của nghệ thuật tiểu thuyết, ảnh hưởng sâu sắc đến nhiều thế hệ nhà văn kế tiếp.

6. “Ulysses”: Một Thử Thách Lớn Nhưng Đầy Phần Thưởng Cho Độc Giả Kiên Trì

Không thể phủ nhận rằng “Ulysses” là một tác phẩm “khó đọc”. Sự phức tạp về cấu trúc, ngôn ngữ, vô số điển cố và kỹ thuật dòng ý thức có thể khiến nhiều độc giả nản lòng. Tuy nhiên, với sự kiên nhẫn, một chút hướng dẫn (qua các sách nghiên cứu, chú giải) và một tâm thế cởi mở, hành trình khám phá “Ulysses” sẽ mang lại những phần thưởng vô giá:

• Một trải nghiệm đọc định hình lại nhận thức: “Ulysses” không chỉ để đọc, mà để trải nghiệm. Nó sẽ thách thức và có thể thay đổi hoàn toàn cách bạn nhìn nhận về tiểu thuyết và khả năng của văn chương.
• Sự am tường sâu sắc về bản thể con người hiện đại: Những dòng ý thức mà Joyce phơi bày mang đến một sự thấu hiểu trần trụi và đầy bất ngờ về những khao khát, nỗi sợ hãi và sự phức tạp của tâm hồn con người.
• Khám phá Dublin như một nhân vật sống: Bạn sẽ thấy một thành phố Dublin hiện lên không chỉ qua các địa danh mà qua cả nhịp đập, linh hồn và những mảnh đời thường nhật được dệt nên bằng ngôn từ.
• Thưởng ngoạn vẻ đẹp kỳ ảo của ngôn ngữ bậc thầy: Joyce cho thấy ngôn ngữ có thể linh hoạt, đa nghĩa và mạnh mẽ đến nhường nào trong việc kiến tạo hiện thực và diễn tả những điều tưởng chừng bất khả.

Kết luận

“Ulysses” của James Joyce mãi mãi là một trong những tượng đài vĩ đại nhất, thách thức nhất và cũng có ảnh hưởng sâu rộng nhất của văn học thế kỷ 20. Đó không chỉ là câu chuyện về một ngày của Leopold Bloom mà còn là một thiên sử thi về cuộc sống đời thường, một cuộc thám hiểm vào những miền sâu thẳm nhất của tâm thức con người, và một thử nghiệm táo bạo về giới hạn của nghệ thuật tiểu thuyết. Dù khó khăn, hành trình khám phá “Ulysses” chắc chắn sẽ làm giàu thêm trải nghiệm văn học và hiểu biết của bất kỳ độc giả nào dám dấn thân.